Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուց մինչև Քուրթուլուշ մզկիթ. Այնթափի բազմաշերտ հիշողությունը

Մարթա Սյոմեք

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու բազմաշերտ պատմությունը, որը նախագծվել է Պալյան ընտանիքի կողմից («Ակօս»-ում հրատարակված Թամար Կիւրճեանի հոդվածի համաձայն՝ Սուրբ Աստվածածնի հեղինակը ոչ թե Պալյաններն են, այլ՝ Սարգիս Ուստա Գատէհճեանը, տե՛ս https://www.agos.com.tr/tr/yazi/balya-n-te-kadehcyan-agnarg-ahntabi-svwrp-asdvwadzadzin-dacari-masin-38784 ) և ձևավորվել է քարանձավ-սրբավայրից մինչև տաճար Անթափի հայ համայնքի կողմից դարերի ընթացքում, ապա դարձել ռազմական պահեստ, բանտ և վերջապես մզկիթ, վերակենդանացվում է Մշակութային ժառանգության պաշտպանության ասոցիացիայի կողմից՝ երկրաշարժից հետո վերականգնման գործընթացի շրջանակներում: Եկեղեցու պատմական ճանապարհորդության մասին կլսենք դոկտոր Էլմոն Հանչերից, որը նա կներկայացնի Եսայանի մշակույթի և գրականության ասոցիացիայում նոյեմբերի 22-ին:

Մշակութային ժառանգության պաշտպանության ասոցիացիան մասնակցում է Ստամբուլի մշակույթի և արվեստի հիմնադրամի կողմից կազմակերպված Ստամբուլի 18-րդ բիենալեի զուգահեռ միջոցառումների ծրագրին՝ երեք առանձին նախագծերով։ Առաջին միջոցառումը, որը կոչվում է «InstANtane» (Անհապաղ) Եշիլքյոյի Մոր Եֆրեմի ասորական եկեղեցում, հանրության համար կբացվի կիրակի՝ հոկտեմբերի 12-ին։ Երկրորդը՝ «ՅԱՄԲՈԼԻ ՀԵՏՔԵՐՈՎ», հանրության համար կբացվի նոյեմբերի 16-ից 20-ը Բալաթի պատմական Յանբոլի սինագոգում։ Երրորդ միջոցառումը, որը կոչվում է «Բալյան ճարտարապետության հոյակապ դիզայնը Անատոլիայում. Այնթափի Սուրբ Աստվածածին առաքելական հայկական եկեղեցի/Քուրթուլուշ մզկիթ», որը կազմակերպել է Մարալ Ֆուքսը և հիմնված է դոկտոր Էլմոն Հանչերի հետազոտության վրա, կներկայացվի Բեյօղլուի Եսայան մշակույթի և գրականության ասոցիացիայում՝ շաբաթ՝ նոյեմբերի 22-ին, ժամը 14:00-ին։

Հանչերը մեզ հրավիրում է «պատմական ճանապարհորդության Այնթափի Հայ Առաքելական եկեղեցու ոսպնյակով, որը եւս կներկայացվի նոյեմբերի 22-ին՝ նրա մոռացված, փոշոտ հիշողությունների մեջ։ Հուսով եմ՝ կարող եք միանալ այս ճանապարհորդությանը՝ ընդօրինակելով հին քարագործների և գրքերի հեղինակների թողած փոքրիկ նշումները որպես ցանկություններ իրենց ստեղծագործությունների մի անկյունում»։ Զրուցեցինք դոկտոր Էլմոն Հանչերի հետ հայկական եկեղեցու և դրա պատմության մասին։
Ե՞րբ է կառուցվել Այնթափի եկեղեցին, և ի՞նչ է տեղի ունեցել այս ընթացքում։

Մոտ 250 տարի քաղաքի արևելքում ապրող առաքելական հայերի միակ պաշտամունքի վայրը Սուրբ Եղիա եկեղեցին էր, որը կառուցվել էր Շեհրեքյուսթյու թաղամասի հին ասորական եկեղեցու հիմքերի վրա։ Ժամանակի ընթացքում աճող դժվարությունների պատճառով հայ համայնքը գաղթել է քաղաքի արևմուտքում գտնվող Թեփեբաշը։ Սակայն Սուրբ Եղիա եկեղեցին վերածվել է մզկիթի և վերանվանվել Շեյհ Ֆեթուլլահ մզկիթ։ Թեփեբաշըի արևելյան լանջին գտնվող ստորգետնյա քարանձավը, որը հայտնի է դարձել որպես Հայիգ՝ հայ համայնքի անունով, վերածվել է պաշտամունքի վայրի։ Այս քարանձավային եկեղեցին, որը թվագրվում է 18-րդ դարի առաջին քառորդին, չափազանց փոքր է եղել ժողովի համար։ Այն ընդարձակվել է 19-րդ դարի սկզբին։ Ենթարկվել է մի քանի վերանորոգման, օծվել է որպես Սուրբ Աստվածածին և բացվել։

19-րդ դարի կեսերին Այնթափի հայերի կյանքի որակը և ճաշակը փոխվեց՝ հայ համայնքի սոցիալական զարգացմանը և վերելքին զուգահեռ։ Քանի որ նրանց պաշտամունքի վայրերը դարձան անբավարար՝ թե՛ չափսերով, թե՛ գործառությամբ, ժամանակակից եկեղեցու անհրաժեշտությունը դարձավ ակնհայտ։ Համայնքի ականավոր անդամ և հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ Նիկողոս Աղա Նազարեթյանը դիմեց Ստամբուլի հայոց պատրիարք Ներսես Վարժապետյանին՝ խնդրելով նոր եկեղեցու համար նախագիծ պատրաստել։ Օսմանյան պալատի գլխավոր ճարտարապետ Սարգիս Բեյ Պալյանը պատրաստեց երկու մասից բաղկացած նախագիծ՝ մեկը նոր եկեղեցու հիմքերի, մյուսը՝ կառուցման համար։ 1872-1873 թթ․ կառուցվեցին տասնչորս խանութներ, որոնք շարված էին ստորին հարկում, ճանապարհի երկայնքով՝ կազմելով եկեղեցու ամուր հիմքը։ Սա նաև եկեղեցուն ապահովեց կայուն եկամտի աղբյուր։
Այնթափի աճող հայ բնակչությանը հաշվի առնելով՝ Նիկողոս Աղան, Այնթափի գլխավոր ճարտարապետներից մեկի՝ վարպետ Սարգիս Կադեհջիյանի և նոր տաճարի վարպետ շինարարի հետ միասին եկեղեցու նախագիծը ներկայացրեց Սարգիս բեյին և այն մեկուկես անգամ մեծացրեց։ Նոր եկեղեցու հիմնարկեքի արարողությունը տեղի ունեցավ 1876 թ․ հունիսի 26-ին։

Ե՞րբ է եկեղեցին բացվել, և ո՞րն էր դրա եզակի տիպաբանությունը։
Շինարարությունը սկսվեց հիմնարկեքի արարողությամբ՝ 1876 թ․ հունիսի 26-ին։ Շինարարությունը տևեց ավելի քան 20 տարի՝ ռուս-թուրքական պատերազմի, քաղաքում տարածված խոլերայի համաճարակի և ֆինանսական սահմանափակումների պատճառով։ Վերջապես, եկեղեցին ավարտվեց 1893 թ․ վերջին և պաշտոնապես բացվեց պաշտամունքի համար 1894 թ․՝ նվիրված Սուրբ Աստվածածնին (Մարիամ Աստվածածին)։

Եկեղեցու 1 տոննա քաշ ունեցող զանգը տեղադրվեց զանգակատանը 1907 թ․։

Այս հուշարձանային եկեղեցին, որը ձևավորվել է օսմանյան արքունի գլխավոր ճարտարապետ Սարգիս Բեյ Պալյանի նախագծով, 19-րդ դարի կեսերին Ստամբուլի մայրաքաղաքում տարածված դարձած ժամանակաշրջանի պատմական-էկլեկտիկ ճարտարապետական ոճերի և տեղական շինարարական առանձնահատկությունների սինթեզ է։

Ինչպես պատկերացնում էին Այնթափի առաքելական հայ համայնքի ականավոր դեմքերը, տաճարի արժանի շինվածքը կառուցված է խաչաձև հատակագծով, որը պսակված է բարձր թմբուկով հոյակապ գմբեթով։ Արևմտյան ճակատը շրջապատող աշտարակների ներսում եռահարկ պատկերասրահի (վերնատուն) նախագիծը, որտեղ մուտքը հնարավոր է երկու ուղղությամբ ճյուղավորվող կրկնակի աստիճաններով, պետք է որ առաջինը լինի այս տարածաշրջանում և հայկական ճարտարապետության մեջ։ Հաջորդ տարիներին եկեղեցին տարբեր նպատակներով է գործածվել։

Ի՞նչ է տեղի ունեցել 1890-ականներին և 1915 թ․ հետո։
Գազիանթեփի (Այնթափ-Ակունքի խմբ․) պատմաբան և գրքերի հեղինակ Մուրադ Ուչաների տրամադրած տեղեկությունների համաձայն՝ եկեղեցին, որը բացվել էր պաշտամունքի համար 1894 թ․, բայց երկար չէր գոյատևել, օգտագործվել է իր նպատակային նշանակությամբ մինչև 1915 թ․ հուլիսը, երբ Այնթափի հայերը տեղահանվել են։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո փրկվածները կարողացան վերադառնալ հայրենիք, պահպանել շենքը և այն կրկին վերածել պաշտամունքի վայրի։ Այնթափի հայերի հեռանալուց հետո, ովքեր ստիպված էին կրկին լքել իրենց հողերը 1922 թ․ դեկտեմբերի 25-ին, եկեղեցին կորցրեց իր գործառույթը։

Զինվորական պահեստից վերածվել է բանտի և ապա մզկիթի
Այնթափի հայերի տեղահանությունից հետո շենքը դադարեց օգտագործվել։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ այն օգտագործվել է որպես բռնագրավված հայկական ունեցվածքի պահեստ։ Այս ապրանքների աճուրդով վաճառքից հետո շենքը ծառայել է նաև որպես ռազմական պահեստ, իսկ ավելի ուշ շենքում ժամանակավորապես տեղավորվել են փախստականներ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո հայրենիք վերադառնալ կարողացած հայերը (35,000 աքսորված Այնթափի հայերից միայն մեկ երրորդն է փրկվել), պահպանում են շենքը և այն վերածում պաշտամունքի վայրի։
1922 թ․ հետո շենքը դադարեց գործել որպես եկեղեցի և հանրապետության վաղ տարիներից մինչև 1983 թ․ օգտագործվել է որպես բանտ։ Այնթափի Սուրբ Աստվածածին Հայ առաքելական եկեղեցին նույն թվականին վերածվել է մզկիթի և 1986 թ․ բացվել է որպես Քուրթուլուշ մզկիթ։

Արդյո՞ք շենքը վնասվել է 2023 թ․ երկրաշարժի ժամանակ, և ինչպիսի՞ն է նրա ներկայիս վիճակը։
2023 թ․ փետրվարի 6-ի երկրաշարժի ժամանակ հարավարևմտյան մինարեթը, որը մզկիթի վերածման ընթացքում ավելացված մինարեթներից մեկն էր, փլուզվել է գմբեթի վրա։ Սա, հավանաբար, ամբողջությամբ ոչնչացրել է հոյակապ գմբեթը՝ զգալի վնաս հասցնելով կառույցին։ Արևմտյան դարպասի ձախ կողմում գտնվող հին զանգակատանը բարձրացող մինարեթը նույնպես զգալի վնաս է կրել։ 2023 թ․ օգոստոսի 28-ին Հիմնադրամների գլխավոր վարչությունը սկսեց վերականգնման աշխատանքները, և «Pekerler İnşaat»-ը շահեց մրցույթը և ստանձնեց վերականգնման աշխատանքները։ Արվեստի պատմության զեկույցը գրվել է իմ կողմից։ Վերականգնման որոշումը հաստատվել է 2023 թ․ դեկտեմբերի 27-ին։ Մզկիթի վերականգնումը, որը սկսվել էր 2023 թ․ դեկտեմբերի 28-ին, և դրա բակի կառույցների վերանորոգումն իրականացվում է թիմի կողմից։ Քուրթուլուշ մզկիթը, որի վերականգնումն ավարտվել էր, վերաբացվել է 2025 թ․ մայիսի 8-ին։

Բացօթյա տարածքների բարեկարգման աշխատանքները դեռևս շարունակվում են։

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/36372/surp-asdvadzadzinden-kurtulus-camiine-antepin-cok-katmanli-hafizasi
Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը
www.akunq.net