Ադրբեջանը եւ Հայաստանը ղարաբաղյան պատերազմներից հետո. կա՞ արդյոք ելք «Զանգեզուրի լաբիրինթոսից»­­­­­

Շահերից՝ ցարերին եւ կոմիսարներին

«Զանգեզուր» անվան տակ առավել հաճախ նկատի է առնվում պատմական տարածքը, որը բաղկացած է Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս Սյունիքի մարզից (պայմանական արեւմտյան Զանգեզուր) եւ նրան հարող Ադրբեջանի չորս շրջաններից՝ Քելբաջարից, Լաչինից, Կուբաթլիից եւ Զանգելանից (Արեւելյան Զանգեզուր): Այն հովիտ է, որը գտնվում է երկու լեռնաշղթաների՝ Արեւմուտքում Զանգեզուրի եւ Արեւելքում Ղարաբաղի լեռնաշղթաների միջեւ: Հետաքրքիր է՝ «Զանգեզուր» անվան ստուգաբանությունը հայկական է, բայց եւ ադրբեջանցի, եւ թուրք աշխարհագրագետները տարածաշրջանը հենց այդպես են անվանում:

Եթե պատմենք տարածաշրջանի էթնիկ պատմությունը, ապա առավել հարմար է սկսել 16-17-րդ դարերի թուրք-պարսկական պատերազմներից: Դրանք իրականացվել են, այդ թվում եւ Զանգեզուրի տարածքում, դրա համար էլ հանգեցրել են նրա լիակատար ավերման եւ հայաթափման: Այնուհետեւ պարսիկները, որոնց դիմակայության արդյունքում բաժին հասավ Զանգեզուրը, այնտեղ տեղափոխեցին նրանց, ում անհրաժեշտ էին համարում: 1804-1813անների ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում տարածաշրջանն անցավ Ռուսաստանօն, բայց իրավիճակը մնաց մոտավորապես նույնը: Հայ, թուրք եւ քուրդ բնակչությունը մշտապես գաղթել է երեք կայսրությունների միջեւ, եւ արդյունքում 19-րդ դարի վերջին հավասարություն է հաստատվել քրիստոնյա հայերի եւ մահմեդականների միջեւ: Ինչն է հետաքրքիր եւ լավ բնութագրում այդ ժամանակի եւ տեղանքի ազգային ինքնագիտակցության մակարդակը. նախկին կրոնի շրջանակներում իր էթնոնիմի փոփոխությունը ընդհանրապես խնդիր չէր: Եթե 1886ին Զանգեզուրի մահմեդականների կեսը քրդեր էին, ապա 10 տարի անց գրեթե բոլորը սկսեցին իրենց թուրք համարել, իսկ եւս 25 տարի անց նորից վերադարձան քրդական ինքնագիտակցությանը եւ նույնիսկ խորհրդային իշխանությունից (կարճ ժամանակով) որոշակի ինքնավարություն ստացան Ադրբեջնական ԽՍՀ կազմում:

Ի հեճուկս հայ-ադրբեջանական դարավոր դիմակայութայն տեսության՝ գրեթե մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը հայերը եւ մահմեդականները Զանգեզուրում ապրում էին խաղաղ: Նույնիսկ 1905ի փետրվարին սկսված Բաքվի դաժան կոտորածի եւ Շուշիիում (Ղարաբաղի մարզ) եւ Նախիջեւանում նրա արձագանքների ժամանակ զանգեզուրցիները միմյանց սպանելու ցանկություն չցուցաբերեցին: Ինչը, բնականաբար, չէր բացառում առանձին միջադեպեր Անդրկովկասի այլ տարածաշրջաններից «հյուրերի» մասնակցությամբ:

Ցավոք, այդ պայմանական «իդիլիան» չշրջանցեց նոր պատերազմւ, որը բռնկվեց Զանգեզուրի տարածքում 1918-1921աններին: Այն ժամանակ Օսմանյան կայսրության, դաշնակցական Հայաստանի, մուսավաթական Ադրբեջանի զորքերը, կարմիր գվադիականները եւ նույնիսկ անգլիացիները դենիկինցիների հետ ակտիվորեն վերաձեւակերպում էին Հարավային Կովկասի քարտեզն իրենց օգտին: Այստեղ ազգամիջյան հակամարտությունները բռնկվեցին ամբողջ ծրագրով։ Ընդ որում՝ ինչ-որ պահի տեղի հայկական աշխարհազորայինները ապագա ծայրահեղական եւ կոլաբորանտ Գարեգին «Նժդեհի» ղեկավարությամբ բավական երկար ժամանակ ապահովում էին Լեռնային Հայաստանի Հանրապետության (որի կազմում էր նաեւ Զանգեզուրը) անկախությունը թուրքերից եւ բոլշեւիկներից: Հաստատված վարկածն ասում է՝  Սյունիքի մարզի (այսինքն՝ Արեւելյան Զանգեզուրի) ամրագրումը հայկական ԽՍՀՄ-ին 1921ի հուլիսին «Նժդեհ» աշխարհազորի Պարսկաստան խաղաղ հեռանալու հիմնական պայմանն էր:

Հակամարտության ճանապարհին

Այս տխուր իրադարձությունների արդյունքում Զանգեզուրի բնակչությունը նախկինի պես մնաց էթնիկապես խառը՝ հայկական, քրդական, ադրբեջանական, եւ այնտեղ առանձնապես ոչինչ տեղի չունեցավ մինչեւ 1945ը. Երբ մարտին, Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակից քիչ առաջ, Խորհրդային Միությունը չեղյալ հայտարարեց Լենինի օրոք Թուրքիայի Հանրապետության հետ կնքված «Բարեկամութան եւ եղբայրության մասին« պայմանագիրը: Այս կերպ Վլադիմիր Իլյիչին փոխարինած Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը բարդ աշխարհաքաղաքական խաղ սկսեց Հարավային Կովկասում։ Այդ խաղի հաղթաթղթերից մեկը Մերձավոր Արեւելքից եւ Եվրոպայից Հայկական ԽՍՀ արտերկրի հայերի «հայրենադարձությունն» էր: Թուրքիայի կողմից նման հարցում տարածքային զիջումների հասնել չհաջողվեց, սակայն մոտ 90 հազար հայեր, յանուամենայնիվ, տեղափոխվեցին ԽՍՀՄ։

Պատճառահետեւանքային կապն այնքան էլ հասկանալի չէ, բայց 1947ի դեկտեմբերի 23-ին նույն Ստալինը ստորագրում է ԽՍՀՄ Նախարարների Խորհրդի որոշումը Հայկական ԽՍՀ-ից հարյուր հազար «կոլտնտեսականների եւ ադրբեջանցի այլ բնակչությամն» «կամավոր» վերաբնակեցման մասին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Կուր-Արաքսյան դաշտավայր:

Այս նախաձեռնության պատասխանատվւթյունը, որը թե անօրինական է, թե տնտեսական շահերի տեսանկյունից անհեռանկարային, բարդել տեղական իշխանությունների վրա՝ ի դեմս ՀԿԿ առաջին քարտուղար Գրիգորի Արութինովի, անիմաստ են. այս գործողության խնդրանքը միաժամանակ ներկայացրել են թե նա, թե խորհրդյին Ադրբեջանի ղեկավար Միր-Ջաֆար Բաղիրովը։ Ոչ մեկին, ոչ մյուսին այս վերաբնակեցումը բացարձակապես խետք չէր: Որոշման մեջ հիշատակված ադրբեջանցի կոլտնտեսականները չափազանց քիչ նկատելի էին այն ժամանակվա Հայաստանի հասարակական-քաղաքական կյանքում, ի տարբերություն Ադրբեջանում Բաքվի հայերի շատ ակտիվ համայնքի: Բայց Կրեմլից հրամանները չեն քննարկվել, այլ կատարվել են, մանավանդ որ անդրկովկասյան երկու ղեկավարներն էլ (ինչը հետագայում կարձանագրեն համապատասխան ատյանները) ընկեր Բերիայի հավատարիմ համախոհներն էին: Որը, հայտնի է, իր հովանավորյալների միջեւ շահերի բախման կողմնակից չէր:

Վերաբնակեցման նախաձեռնության հենց մոսկովյան ծագման օգտին եւս մի փոքր փաստարկ է Արութինովի մեկ այլ նախաձեռնության կատեգորիկ արգելքը, որում նա, ինչպես եւ իր նախորդները, փորձում էր Լեռնային Ղարաբաղը վերաենթարկումը Հայաստանին: Այստեղ Բագիրովը հեշտությամբ հետ մղեց հարձակումը Երեւանից։  Ու թեեւ սեփական որոշումները չեղյալ հայտարարելը Ստալինի կանոններում բոլորովին չէր տեղավորբում, սակայն արդեն 1948ի հոկտեմբերին արտերկրի հայերի հայրենադարձությունը դադարեցվեց։ Բայց ադրբեջանցիների վերաբնակեցման թեման շարունակվեց։ Եվ ոչ ոքի չէր անհանգստացնում, որ վերաբնակիչների համար ենթակառուցվածքը բացարձակապես պատրաստ չէր, սիկ լեռնային ավլաների բնակիչների հարմարեցումը Մուղանի տափաստանի անառողջ կլիմայական պայմաններում չափազանց վատ էր:

Արդյունքում հայկական ԽՍՀՄ ադրբեջանական բնակչությունը կրճատվել է գրեթե մեկ երրորդով: Ու թեեւ ադրբեջանցիները տարբեր շրջաններից դուրս են եկել, բայց հենց Զանգեզուրի հատվածում է նրանց մասնաբաժինը կրճատվել առավել զգալի չափով։ Հայրենադարձ հայերն էլ նախընտրել են բնակություն հաստատել ոչ թե ադրբեջանական նախկին կոլտնտեսություններում, այլ՝ Երեւանում:

Այս պատմության հաջորդ կարեւոր փուլը 60-70անների ճանապարհաշինությունն էր, երբ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարությունը պնդեց հենց Զանգեզուրի իր հատվածով մի քանի ավտոճանապարհ անցկացնել: Եվ ԽՍՀՄ գոյության ավարտին Գորիս, Կապան եւ Մեղրի քաղաքների միջեւ կապը կարող էր իրականացվել արդեն առանց Ադրբեջանի տարածք մուտք գործելու: Ըստ լեգենդի՝ Քաղբյուրոյի նիստերից մեկի ժամանակ ընկեր Բրեժնեւը, դժկամությամբ համաձայնելով միութենական բյուջեից այս շատ թանկ նախագծի ֆինանսավորմանը՝ տխուր կատակելով.«Դոիք, ինչ է, այդտեղ պատրաստովւմ եք անջատվե՞լ»:Բայց գումար, այնուամենայնիվ, հատկացրեց:

1947-1950 թթ. պլաններով Հայաստանից ադրբեջանցիների վերաբնակեցման մոտավոր շրջան։ Խնդիրներից մեկը ոռոգվող հողերում բամբակագործության զարգացումն է

Ավաղ, լեռնային շրջանի պատմության հաջորդ փուլն ավելի ծանր էր: 1987 - ի վերջին եւ 1988-ի սկզբին Կապանի եւ Մեղրու շրջաններից մի քանի հազար ադրբեջանցիներ վտարվեցին իրենց բնակության վայրերից եւ ավտոբուսներով կամ նույնիսկ բեռնատար վագոններով ուղարկվեցին Ադրբեջան: Հենց այս պատմությունն էլ հանգեցրեց Սումգայիթի ջարդերի սադրանքին, ընդ որում՝ ջարդերի մասնակիցներից ոմանք հենց փախստականներ էին Կապանից։ Այնուհետեւ սկսվեցին փոխադարձ տեղահանությունները արդեն երկու հանրապետությունների ողջ տարածքում։ Աստիճանաբար սկսվեցին իրական ռազմական գործողությունները, եւ 1994ին այժմ արդեն անկախ Հայաստանի վերահսկողության տակ հայտնվեց ամբողջ Զանգեզուրը:

Հանգուցալուծում, թե՞ նախերգանք

Տոտալ շրջափակման այդ իրավիճակում հենց Մեղրիով դեպի Իրան դուրս գալն էր Հայաստանի համար չափազանց կարեւոր: Բացի ավտոմոբիլային բեռներից, հենց Զանգեզուրի երթուղով էր Հայաստան հասնում իրանական գազը, եւ Հանրապետության հենց այդ հատվածում էին ծրագրվում եւ մասամբ իրականացվում երկու հարեւան երկրների համատեղ տնտեսական եւ լոգիստիկ նախագծերը։ Բայց ղարաբղյան երկրորդ պատերազմն արդեն 2020 ից Զանգեզուրը հասցրեց մերձճակատային գոտու վիճակի։ Ռեւանշ վերցնելով առաջին պատերազմում կրած նվաստացուցիչ պարտության համար՝ ադրբեջանական կողմը հրադադարի մասին համաձայնագրում առայժմ ներառել է միայն հանրապետության հիմնական տարածքի եւ նրա Նախիջեւանյան անկլավի միջեւ տրանսպորտային հաղորդակցության «ապաշրջափակման»» պահանջը: Հարցը անհապաղ լուծում չէր պահանջում, քանի որ տրանսպորտային ուղիներն իրենք բացարձակապես ոչ աշխատանքային վիճակում էին: Բացի այդ, անհասկանալի էր ապագա միջանցքի իրավական կարգավիճակը: 2020ի իրավիճակում կողմերը համաձայնեցին Ռուսաստանի Դաշնության հովանավորությանը, որն այդ պահին հանդես եկավ որպես միջնորդ դատավոր, որն ընդունվեց երկու կողմերի կողմից: Կարեւոր կետ. պարիտետային հիմունքներով արդեն ադրբեջանական կողմը պարտավորվել է Հայաստանին ազատ մուտք տալ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներ:

Սակայն 2023ին ադրբեջանական բանակը ոչ միայն գրավեց ամբողջ Լեռնային Ղարաբաղը, այլ նաեւ ստիպեց նրա բնակչությանը փախչել Հայաստան։ Ռուս խաղաղապահները չկարողացան խանգարել դրան, եւ նոր իրականության մեջ նրանց կարգավիճակն ավելորդ էր: Նման իրավիճակի հետեւնքներից մեկը հայկական կողմի հրաժարումն էր ապագա «Զանգեզուրի տրանսպորտային միջանցքի» երկայնքով ցանկացած ռուս ուժայինների տեղակայումից, նըդ որում՝ դրա ապաշրջափակման մասին համաձայնագիրն արդեն հարցականի տակ էր հայտնվել։

Իր արտաքին քաղաքական դոկտրինի համաձայն՝ այն երկրների թիվը, որոնց հետ Իսլամական Հանրապետությունը սահմանակից է, չպետք է փոխվի: Իրանի արտաքին քաղաքական դոկտրինի համաձայն՝ Իրանը պետք է որոշի, թե որ երկրներն են սահմանակից: Իսկ հայ-իրանական սահմանի երկայնքով արտատարածքային երկաթուղային երթուղու անցկացման հետեւանքը կլիներ Իրանի անմիջական հարեւանների թվի կրճատումը մեկ միավորով: Ընդ որում՝ այս հարցում Իրանը չէր համձայնում նաեւ նախկին պայմանավորվածություններին, որոնց մինչ օրս աջակցում է Ռուսաստանի Դաշնությունը, այլ առաջարկում էր իր տարածքով երկաթուղային երթուղի անցկացնել դեպի Նախիջեւան, ընդ որում՝ Արաքսի վրայով երեք կամուրջ կառուցելու անհրաժեշտությունն Թեհրանին չէր անհանգստացնում: Բաքուն նման գաղափարներին խոսքով եւ նույնիսկ թղթի վրա աջակցում էր, բայց ֆինանսավորում չտվեց։ Իսկ ամբողջ Ղարաբաղը գրավելուց հետո ոչ թե մոռացել է »իրանական այլընտրանքի» մասին, այլ չի ձգտում այն գործնականում իրագործել: Թեեւ հանդիպումները, քննարկումները եւ այլն շարունակվում են արդեն մի քանի տարի:

Այսօրվա դրությամբ եւ Ռուսաստանի, եւ Իրանի ազդեցությունը տարածաշրջանի վրա զգալիորեն թուլացել է, առնվազն ժամանակավորապես: Առանց այդ աջակցության Հայաստանը հայտնվեց միայնակ։ իսկ Ադրբեջանը նախկինի պես վայելում է տարածաշրջանում իր դիրքերը բավականին ամրապնդած Թուրքիայի լիակատար դիրքը: Իսկ դրա հետ մեկտեղ նաեւ Իսրայելը, որը չվիճեց Բաքվի հետ, նույնիսկ չնայած Գազայի հետ կապված պատմությանը։ Վերջին օրերին ազդակներ հայտնվեցին, որ Ադրբեջանը պատրաստ է միանալ նաեւ իր առաջին նախագահության ժամանակ Թրամփի հորինած «Աբրահամյան համաձայնագրին» Իսրայելի եւ մերձավորարեւելյան որոշ միապետությունների միջեւ:

Մինչեւ 2020 ի աշունը հայերը չափազանց շահեկան դիրքեր էին զբաղեցնում հենց ռազմական առումով, քանի որ գրավել էին բոլոր գերիշխող բարձունքները ղարաբաղյան առաջին արշավի արդյունքում: Այս բոլոր դիրքերի զարմանալիորեն արագ հանձնումը առնվազն տարակուսանք է առաջացնում: Առավել եւս, որ ադրբեջանական բանակը հարձակվեց չափազանց ռիսկային՝ բոլորովին չվախենալով եզրային հարվածից, որը կարող էր նրան սեղմել Արաքս գետին:

Սակայն արդյունքում շփման նոր գիծը, որը գծվել է վարչական, դեռ խորհրդային սահմանով՝ Պատմական Զանգեզուրի հենց մեջտեղում, հայկական կողմին բոլորովին հնարավորություն չի տալիս պահպանել իր դիրքերը հաջորդ մարտական բախման ժամանակ: Նույնիսկ կենդանի ուժի եւ սպառազինության հավասարության դեպքում, որը վաղուց չկա։ Այսինքն, եթե անգամ դեռ անհայտ մեկը կարողանա Հայաստանում համալրել ու զինել թեկուզ միայն Ադրբեջանի զինված ուժերի հետ համեմատելի բանակ, ապա Սյունիքի «պոչը» դատապարտված կլինի: Քանի որ նրա առանցքային բնակավայրերը գտնվում են հենց սահմանի մոտ, Ընդ որում՝ հովտում: Իսկ ահա Հայաստանի հիմնական տարածքի հետ կապը չափազանց թույլ է՝ Լեռնային ավտոմոբիլային ճանապարհներով, որոնց կրակում են եւ արեւմուտքից, եւ արեւելքից նույնիսկ փողային հրետանիով: Զարմանալի չէ, որ ադրբեջանական կողմը շարունակում է ճնշում գործադրել Հայաստանի վրա, ընդ որում՝ ոչ միայն «միջանցքի» հարցում: Հատկապես ինչպե՞ս:

Եթե ամփոփենք «ՀՀԻ Ադրբեջանի  միջեւ խաղաղության եւ միջպետական հարաբերությունների հաստատման մասին: համաձայնագրի նախագծի չհամաձայնեցված կետերի վերաբերյալ Բաքվի տարատեսակ դիտողությունները, կարելի է առանձնացնել մի քանի բլոկ, որոնք իրենց նշանակությամբ անհավասար են կողմերից յուրաքանչյուրի համար, բայց միեւնույն ժամանակ կարող են ազդել փաստաթղթի ստորագրումից հրաժարվելու վրա:

Դրանցից ոմանք, ըստ էության, աննշան են, բայց դրանք կատարելիս մեծ դժվարություն են պահանջում: Օրինակ՝ «Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակագրի» սրբագրումը, որտեղ հիշատակվում է Լեռնային Ղարաբաղի հետ վերամիավորումը կամ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարումը: Զուտ տեխնիկական հարցեր կարող են առաջանալ սահմանի հյուսիսային (ոչ Զանգեզուրի) հատվածում վիճելի հատվածի սահմանազատման ժամանակ: Դժվար թե հայկական կողմին հաջողվի անտեսել միջազգային դատարաններում միմյանց դեմ հայցեր ներկայացնելուց կողմերի փոխադարձաբար հրաժարվելու մասին կետը։

Ավելի կարեւոր է Ադրբեջանի կողմից պետությունների միջեւ սպառազինությունների հավասարության հաստատման հարցը, թեեւ, որքանով կարելի է դատել մամուլում տեղ գտած արտահոսքերից, փաստաթղթի տեքստում այն չի էլ ներառվել։ Շատ անտեղի է, որ վերջերս Հայաստանը սկսել է ռուսական զենքի համակարգերից անցնել Ֆրանսիայից եւ Հնդկաստանից ստացված նմանատիպ զենքերի, ինչը, բնականաբար, հանգեցրել է գնումների մեծ ծավալների: Ալիևն ինքը կտրուկ արտահայտվել է այս հարցի շուրջ՝ պահանջելով ոչ միայն դադարեցնել մատակարարումները, այլեւ վերադարձնել մատակարարված զենքի մի մասը կամ ամբողջը:

Եվ եթե փակագծերից դուրս թողնենք Ադրբեջանի նախագահի հռետորաբանությունը, որով նա ուղեկցեց իր պահանջները՝ «Հայաստանը ֆաշիստական պետություն է» եւ այլն, կարելի է հասկանալ, թե կոնկրետ ինչ նկատի ունի: Ադրբեջանը, անկախ իր հարեւանի այս անսպասելի վերազինման ծրագրի հաջողությւնից, դեռևս շատ ավելի ուժեղ է չունի կասկածներ իր հաղթանակի վերաբերյալ։ Սակայն Երևանի զինանոցում գտնվող հեռահար հրետանին եւ հրթիռները կկարողանան նկատելի դարձնել նման բախման վնասը։ Ադրբեջանական կողմը ձգտում է նախապես նվազագույնի հասցնել այդ ռիսկերը: Բացի այդ, Հայաստանում թեկուզ թույլ, բայց մարտական պատրաստության բանակի առկայությունը Բաքվին ստիպում է կրել ռազմական ծախսերի մեծացում, ինչը երկրի համար, որը հիմնականում սպառազինություն է գնում, բավական ծախսատար է: Ուստի Իլհամ Հեյդարովիչի գլխավոր ուղերձն, ըստ երեւույթին, պետկան միջոցները խնայելու ձգտումն է: Նման դեպքերում քչերն են նահանջում:

Լոգիստիկան՝ որպես հաշտեցման ուղի

Դե, իսկ հիմա համաձայնագրի ամենակարեւոր կետի՝ Զանգեզուրի կամ ավելի ճիշտ Մեղրիի տրանսպորտային միջանցքի մասին, որը նախատեսված էր դեռեւս 2020 ի արշավի արդյունքում, բայց արդյունքում «կասեցվեց»: Որո՞նք են այս հարցի լուծման հեռանկարները: Փորձենք այն դիտարկել արդեն ոչ թե թղթի վրա խաղաղության համաձայնագրի համատեքստում, այլ ապագայի առումով, հույս ունենք, որ կողմերը երկար տարիներ կապրեն խաղաղ գոյակցության մեջ:

Եթե հիշենք ղարաբաղյան հակամատության պատմությունը, ապա հենց 2001ին Քի Ուեսթում ադրբեջանական պետականության պատրիարք Հեյդար Ալիևի կողմից Հայաստանի հետ խաղաղության պայմանագիր ստորագրելուց հրաժարվելու պատճառը, այլ ոչ թե պատրվակը, «նման որոշման ճշգրտության մեջ իր ընտանիքի անդամներին համոզելու անհնարինությունն» էր։ Դժվար է չհասկանալ, որ այլախոհը, առաջին հերթին, նրա որդի Իլհամն էր, որն այդ ժամանակ արդեն բարձրագույն էշելոնի ակտիվ քաղաքական գործիչ էր։

Ուստի Ադրբեջանի ներկայիս առաջնոդի՝ իր արեւմտյան հարեւանի հետ ցանկացած խնդիր ամբողջությամբ եւ կոշտ լուծելու վճռականության աստիճանը առավելագույնն է։ Եվ քիչ հավանական է, որ «միջանցքը», որտեղ հայկական կողմը կարող է ստուգել բեռներն ու ուղեւորներին, կհամապատասխանի Իլհամ Հեյդարովիչին, հատկապես ռուս սահմանապահների վերահսկողության ներքո։ Իր հայրենի Նախիջեւանը հանրապետության հիմնական տարածքին վերամիավորելը լիարժեք պատմական առաքելություն է, եւ Ադրբեջանի ղեկավարն այստեղ կես ճանապարհին կանգ չի առնի։ Այլ հարց է, որ զուտ իրավաբանորեն տարածքը կարող է Բաքվի իշխանություններին չպատկանելեւ, բայց տարանցման նկատմամբ վերահսկողությունը նրանք ոչ ոքի չեն վստահի: Ամենայն հավանականությամբ, դա վերաբերում է նաեւ հայ-իրանական սահմանի երկայնքով «այլընտրանքային» միջանցքի վերաբերյալ իրանական առաջարկներին:

Ցանկալի կլիներ  համալիր գնահատական տալ հենց Մեղրիի (ավելի ճիշտ՝ այդպես անվանել) տրանսպորտային միջանցքին: Խոսքը հիմնականում երկաթուղային երթուղու մասին է, որի զգալի մասը կարող է շահագործման հանձնվել բավականին օպերատիվ կերպով: Միջպետական համաձայնության հասնելուց հետո ինչ-որ բան կարելի է համեմատաբար էժան վերանորոգել կամ ավարտել: Բայց կա մի կարեւոր «բայց», որն ամենից հաճախ չեն նկատում՝ այդ «միջանցքը» հռչակելով հերթական «Մեծ Մետաքսի ճանապարհի» նմՆ բան:

Երկաթուղին աշխատանքային վիճակի մեջ դնելը հեշտ է միայն ադրբեջանա-իրանական սահմանի երկայնքով, որից հետո երկաթուղին անցնում է արդեն բուն Հայաստանի տարածք եւ սահմանից ինչ-որ 70 կմ հեռավորության վրա հասնում է Երեւան: Իսկ ահա Նախիջեւան-Կարս նոր ճյուղ կառուցելու գաղափարը տեխնիկապես բարդ եւ տնտեսապես ոչ շահավետ է թվում, թեեւ պաշտոնապես հայտարարվել է շինարարության մեկնարկի մասին: Անշուշտ, եթե Թուրքիան ունենար լրացուցիչ գումար, ապա անմարդաբնակ լեռնային տարածքում կարելի կլիներ կառուցել 224 կմ ճանապարհ, ինչպես նաեււ 10 կամրջային կառույցներ, այդ թվում՝ երեք կամարակապ կամուրջներ՝ 2.8 կմ ընդհանուր երկարությամբ եւ հինգ թունել՝ 11.3 կմ ընդհանուր երկարությամբ. «պոնտը» ավելի կարեւոր է, քան փողը, ի վերջո: Բայց ահա անհաջողություն, ոչ միայն ավելորդ, այլեւ նույնիսկ անհրաժեշտ միջոցներն այս երկրի բյուջեում այսօր խիստ սակավ են: Հետեւաբար, հավանկանությունը, որ այս նախագիծը կմնա զուտ թղթի վրա, շատ բարձր է թվում՝ չնայած աշխույժ մամուլի հաղորդագրությւններին:

Այսպիսով, «Մեղրու երթուղու. իրագործելի նպատակն ընդամենը Ադրբեջանի երկու տարածքները հզոր տրանսպորտային զարկերակով միացնելն է, ոչ ավելին: Դե, իսկ տեղական նշանակության Նախիջեւանի առեւտուրը Թուրքիայի հետ միանգամայն հնարավոր է իրականացնել նաեւ գործող ավտոմոբիլային ճանապարհով: Իսկ երկու թյուրքական պետությունների միջեւ տնտեսակն լիարժեք կապի համար վաղուց գործում է Բաքու – Թբիլիսի – Կարս երկաթուղային երթուղին: Եվ չնայած այն անցնում է երրորդ երկրի տարածքով, Վրաստանն այդ տարանցմանը ոչ մի խոչընդոտ չի ստեղծում, այլ հակառակը՝ վաստանկում դրանից ինչ-որ բան:

Այնուամենայնիվ, կա եւս մեկ «բայց»: Ամենայն հավանականությամբ, մոտ ապագայում անհրաժեշտ կլինի Չինաստանից Եվրոպա տեղափոխել տարանցիկ բեռներ, որոնք արդեն կամաց-կամաց հասնում են Տրանսկասպյան երթուղով ղազախական Ակտաուի միջոցով: Այստեղ նոր լուծումներ են պետք, եւ դրանց տակ արդեն նյութական բազա կա։

Խորհրդային տարիներից գրեթե պատրաստ է Կարս (Թուրքիա) – Գյումրի – Վանաձոր (Հայաստան) երկաթուղին: Իջեւան-Ղազախ-Բաքու հատվածի հետ միացման դեպքում կարելի է խոսել հայկական տարածքով Բաքու – Թբիլիսի – Կարս երկաթգիծը կրկնօրինակող տրանսպորտային միջանցքի մասին:

Իմաստ ունի վերը նշված բոլորը կապել տրանսպորտային բնույթի համաձայնագրերի մեծ փաթեթին: Օրինակ, ԽՍՀՄ տարիներին գործում էր Բաքու-Աղդամ – Լաչին (Ադրբեջան) – Գորիս – Սիսիան (Հայաստան) – Շահբուզ – Նախիջեւան հանրապետական նշանակութան ավտոմոբիլային մայրուղին, Այնուհետեւ ելք դեպի Թուրքիայի հետ սահման՝ դեպի Կարս: Այն հիմա էլ դատարկ չի լինի։ Այս տարանցիկ նախագծերի բոլոր երեք մասնակիցները՝ Ադրբեջանը, Հայաստանը եւ Թուրքիան, իրենց աշխարհագրական առավելությունների ռացիոնալ օգտագործման դեպքում կկարողանան ստանալ էական տնտեսական (եւ ոչ միայն) օգուտներ, ինչպիսին այսօր լիարժեքորեն ստանում է հարեւան Վրաստանը: Ընդ որում՝ տարանցման առյուծի բաժինը նրան ապահովում է Ռուսաստանը, որի հետ Վրաստանը մինչ օրս խզել է դիվանագիտական հարաբերությունները:

«Ուժեղի մոտ միշտ էլ թւյյլն է մեղավոր»

Իսկ արդյո՞ք Հայաստանն ունի ինչ – որ հեռանկարներ իր անբարյացակամ հարեւաններին՝ Թուրքիային եւ Ադրբեջանին, ոչ ռազմական մեթոդներով դիմակայությունը շարունակելու հարցում: Այդ դեպքում տրանսպորտային միջանցքները հնարավոր կլիներ չբացել, խաղաղության համաձայնագիրը չհամաձայնեցնել եւ չստորագրել, եւ շարունակել առճակատումը՝ ուշադրություն չդարձնելով Բաքվի սպառնալիքներին։

Ամենայն հավանականությամբ՝ ոչ: Նույնիսկ Ռուսաստանի հետ լավ հարաբերունների պահպանման դեպքում, որից Հայաստանը խիստ կախված է էներգետիկ եւ պարենային անվտանգության, եւ ընդհանրապես տնտեսական առումով, Երեւանը հազիվ թե պետք է Մոսկվայից իրական քայլեր սպասի համատեղ պաշտպանության ուղղությամբ: Առավել եւս Հայաստանի ներկայիս ղեկավարության բավական առճակատման գործողություններից եւ հռետորաբանությունից հետո, որոնք ինչ-որ կերպ հակազդեցություն չեն գտնում հայ հասարակության մեջ: Սակայն երկու երկրները սերտորեն կապված են տնտեսապես՝ առնվազն ռուսական ոսկու արտահանման առեւտրի նկատմամբ պատժամիջոցների գործողության ժամկետով, որի իրականացման միջնորդությունը Երեւանը սիրով ստանձնել է, եւ նշանակոմ է, որ մոտ ժամանակներս կպահպանեն գործընկերային հարաբերությունները:

Ինչ վերաբերում է ՀԱՊԿ մյուս «դաշնակիցներին», ապա նույնիսկ Տաջիկստանն ու Բելառուսը, էլ չեմ ասում թյուրքական պետությունների մասին, »Երեւան-Բաքու» հակամարտությունում կկանգնեն Ադրբեջանի կողքին, այդպես արդեն եղել է 2020ին:

ԱՅժմ Իրան: Ներկա պահին Հարավային հարեւանն ինքը ծայրահեղ վտանգավոր իրավիճակում է, քանի որ իր տարածքի վրա հնարավոր ռազմական հարձակում է ակնկալում արդեն ոչ միայն Իսրայելից, այլեւ ԱՄՆ-ից: Հյուսիսային հարեւանը՝ Վրաստանը, կարծես թե չեզոք, տնտեսապես շատ ավելի սերտորեն կապված է Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ, քան Հայաստանի:

Վերոնշյալի բերումով հասկանալի են դառնում Հայաստանի ղեկավարության ջանքերը արեւմուտքում դաշնակիցներ գտնելու ուղղությամբ: Բայց դա շատ իմաստ չունի: Ֆրանսիան, միեւնույն է, Հայաստանին ոչնչով օգնել չի կարող, աբցի զենքի մատակարարումից: Ընդ որում՝ նրա ցամաքային տարանցումը հեշտությամբ կարելի է կանխել: Հեռանկարը շատ ավելի լավ չէ ԱՄՆ-ի վրա հենվելու առումով։ Ներկայիս վարչակազմը միանգամայն իսրայելամետ է, իսկ Ադրբեջանը, ինչպես արդեն բազմիցս ապացուցվել է, հրեական պետության կարեւոր դաշնակիցն է: Այնպես որ, առաջիկա չորս տարիներին ամերիկացիների վրա հույս դնել հաստատ չի ստացվի։

Օրերս Հայաստանի քաղաքական դաշտում անսպասելիորեն հայտնված նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը որոշ սուբյեկտիվ եւ վիճելի թեզերի հետ մեկտեղ արտահայտեց նաեւ միանգամայն ողջամիտ մի բան.առանց երկու կողմերի կողմից միջնորդ դատավորի կողմ ճանաչվող միջնորդի երկու թշնամական կողմերի համար ինչ-որ բանի շուրջ պայմանավորվելն աներեւակայելի դժվար կլինի: Ավաղ, նման միջնորդ այս պահին չկա։ Այդ դերի թեկնածուները կամ բավականաչափ ուժեղ չեն, կամ զբաղված են իրենց ինչ-որ հարցերով, եւ Հարավային Կովկասում հակամարտությանը միջամտելը նրանց ձեռքից չի գալիս։

Իսկ այդ ընթացքում իրավիճակը կարող է սրվել: Բաքուն բավական ուժեղ հաղթաթուղթ ունի, որն արդեն դրվել է բանակցային սեղանին, թեեւ առայժմ ոչ պաշտոնապես: Խոսքը տվյալ տեքստում արդեն հիշատակված ադրբեջանցիների մասին է, որոնք խորհրդային եւ հետխորհրդային տարիներին ստիպված են եղել լքել Հայաստանը ոչ իրենց կամքով: Ցանկության դեպքում նմաններին կարող է գտնել առնվազն կես միլիոն: Հայաստանի՝ արդեն վաղուց ընթացող դեպոպուլյացիայով հանդերձ, որն, ի դեպ, հատկապես նկատելի է Սյունիքում, տեղահանվածների վերադարձի պահանջը կարող է հանգեցնել հայկական կողմի համար բավակն տհաճ հետեւանքների:

Անշուշտ, Երեւանը կարող է հակընդդեմ ցանկություն առաջ քաշել արդեն հայ փախստականներին Ադրբեջան վերադարձնելու հարցում: Բայց բացի ֆորմալ սահմանափակւմներից, որոնք ադրբեջանական կողմն այս դեպքում դնում է նախապես՝ ծնունդ Ադրբեջանի տարածքում, «պատերազմական հանցագործություններինչմասնակցություն», կա նաեւ ողջախոհություն: Իսկ այն հուշում է՝ դժվար թե շատ հայեր գտնվեն, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ Ադրբեջան: Քանի որ այս պահին ադրբեջանական կողմն ունի Հայաստանում իր տեղահանվածների պաշտպանության մեխանիզմներ, սիկ հայկական կողմը չունի նման մեխանիզմներ:

Իսկ դա նշանակում՝ նույնիսկ միջնաժամկետ հեռանկարում Բաքվի հետ ինչ-որ փոխընդունելի համաձայնության հասնելու այլընտրանք հայկական կողմը չի ունենա: Հակառակ դեպքում հաղթողը միշտ ինչ-որ լուրջ բան կգտնի «ներկայացնելու» համար՝ լինի դա «սահմանային սադրանքներ«, թե Կապանի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի կեղտաջրերով Արաքս գետի աղտոտում: Ի վերջո, նույնիսկ Թուրքիան նման իրավիճակում կարող է հանդես գալ որպես երրորդ կողմի երաշխավոր, քանի որ Անկարայի համար իմաստ չունի նոր պատերազմ սկսել իր սահմանների մոտ, եւ այն զգալի ազդեցություն ունի Ադրբեջանի ղեկավարության վրա։ Այդ դեպքում Հայաստանը զրկվո՞ւմ է ինքնիշխանության ինչ-որ մասից։ Այո, իհարկե: Բայց սա է ռազմական դիմակայության տրամաբանությունը։ Որպես կանոն, ինչ-որ մեկը հաղթում է դրանում, իսկ ինչ-որ մեկը պարտվում է: Եվ եթե խաղաղոթյան պայմանագրի ստորագրման արդյունքում Հայաստանը մնա անկախ պետություն նախկին սահմաններում՝ լավ տնտեսական հեռանկարներով միջազգային լոգիստիկայի առումով, դա կարելի է լավ արդյունք համարել:

Իսկ հերթական «ղարաբաղյան (իսկ հիմա արդեն «զանգեզուրյան») պատերազմը, Աստված մի արասցե, իհարե, կավարտվի լավագույն դեպքում այնպես վատ, ինչպես ավարտվեց 1920 թ-ին այն ժամանակվա դաշնակցական Հայաստանի եւ արդեն քեմալական Թուրքիայի միջեւ պատերազմը։ Ցանկացողները կարող են գուգլել «Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը» եւ ծանոթանալ դրա հոդվածներին, որոնց զգալի մասը չկատարվեց միայն Մոսկվայի միջնորդության շնորհիվ, որից այդ պահին թուրքական ղեկավարությունը բավականին մեծ կախում ուներ:

Ինչպես սիրտը հանգստացնել

Կոնսենսուսի հասնելու դեպքում տարածաշրջանը վատ տնտեսական հեռանկարներ չունի: Հայաստանն ինքը կարող է առաջարկել հարեւաններին բացել իրենց տրանսպորտային ուղիները: Եվ ոչ միայն Նախիջեւանով Երեւանից մինչեւ արդեն բազմիցս հիշատակված Մեղրի անցնելը, այլեւ Երեւան-Ջուլֆա  – Թավրիզ  երկաթուղային ճյուղը, որով Իրանի (այն ժամանակ Պարսկաստանի) հետ իր առեւտուրն իրականացնում էր դեռեւս հայր թագավորը: Բաքվի միջոցով կարելի է կասպիական երթուղիներով հասնել Ղազախստան եւ Թուրքմենստան, իսկ թուրքական Իսկենդերունի միջոցով՝ ամբողջ Միջերկրական ծով: Դե, Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ ուղղակի առեւտուրն ինքնին հայկական տնտեսութայնը բացառապես օգուտ կբերի։

Հեռանկարում Թեհրանն ու Բաքուն յուրացնելու են իրենց սահմանի ոչ թե տրանսպորտային, այլ էներգետիկ հնարավորությունները՝ ՀԷԿ-երի կասկադով կառուցելով Արաքս գետը: Սա Իրանի համար չափազանց կարեւոր է, քանի որ երկիրը էլեկտրաէներգիայի լուրջ դեֆիցիտ ունի: Երեւանը միանգամայն կարող է մասնակցել այդ նախագծին:

Խորհրդային ուշ շրջանի մի բլոկբաստերում Արմեն Ջիգարխանյանի կերպարը ցանկացած առիթով կասեր. «Կացը առաջարկում է հանձնվել»։ Իհարկե, հանձնվելու կարիք չկա, բայց իրականության գնահատումը, ճիշտ եզրակացություններ անելը եւ ճիշտ որոշումներ կայացնելը ցանկացած ինքնիշխան երկրի ղեկավարության եւ նրա էլիտայի անմիջական պարտականությունն է։ Կտեսնենք, թե ինչպես կստացվի։

Մարատ Բիսենգալիեւ

Աղբյուրը՝ vpoanalytics.com-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի