Ինչո՞ւ Թուրքիան չի հրաժարվի ռուսական գազից

Ի դեպ, Հանրապետական ժողովրդական կուսակցության (CHP) պատգամավոր Զեյնել Էմրեն խորհրդարանում հարցեր է բարձրացրել Էրդողանի՝ օվկիանոսից այն կողմ կատարած այցի վերաբերյալ, որտեղ քննարկվել են ամերիկյան ՀԲԳ-ի մատակարարումները: Նա էներգետիկայի նախարար Ալփարսլան Բայրաքթարից եւ ԱԳ նախարար Հաքան Ֆիդանից պարզաբանումներ է պահանջել ակ-Սարայի համար անհարմար, բայց այդ պատճառով ոչ պակաս այրվող հարցերի վերաբերայլ։ Օրինակ, ճի»շտ է, որ Mercuria-ի եւ Woodside-ի հետ համաձայնագրերը քաշում են ավելի քան 40 միլիարդ դոլար: Ինչպե՞ս է հաշվարկվում գինը: Որքա՞՞ն արժե ՀԲԳ-ի ներմուծումը մեկ միլիոն բրիտանական ջերմային միավորի համար (MMBtu): Որքա՞ն արժե լոգիստիկան՝ հաշվի առնելով թուրքական տերմինալները: Եվ ամենակարեւորը՝ որքանո՞վ է ամերիկյան ՀԲԳ-ն ավելի թանկ, քան ռուսական գազատարը: Եվ սա հեռու է սպառիչ ցուցակից…Էմրեին նաեւ հետաքրքրում է, թե ի՞նչն է կանգնած ՀԲԳ-ի օգտին ընտրության հետեւում՝ էներգետիկան դիվերսիֆիկացնելու փո՞րձը, ինչպես հայտարարում են իշխանությունները, թե՞, այնուամնայնիվ, աշխարհաքաղաքական խաղ:  Ո՞րն է ավելի շահավետ Թուրքիայի համար՝ էժան գազը Ռուսաստանից, թե թանկ գազը ԱՄՆ-ից։ Ի վերջո, օրենսդիրը հետաքրքրվել է՝ արդյո՞ք Էներգետիկայի նախարարությունը կբացատրի իր դիրքորոշումը։

Առայժմ թուրքական իշխանությունները լռում են, բայց այս գործընթացը չի կարող անորոշ լինել։ Արդեն իսկ պարզ է, որ Արևմուտքը և նրա հետ քաղաքականապես դաշնակից Թուրքիան դիվերսիֆիկացնելու են էներգակիրների մատակարարման իր աղբյուրները Ռուսաստանը որպես իրենց շուկաներում մատակարար վերափոխելու համար, լավագույն դեպքում, հավասարների մեջ առաջինի, գուցե հավասարի կամ գուցե նույնիսկ փոքրամասնության շահագրգիռ կողմի։ Քաղաքական գլուխկոտրուկը լուծելու համար բավական է հաշվի առնել երկու հանգամանք։ Հիշեցնենք՝ մինչեւ 2050 թ-ը եվրոպացիները պարտավորվել էին սկզբունքորեն դադարեցնել հանածո վառելիքի օգտագործումը էներգետիկ կարիքների համար (նման ուշադրության իրագործելիոթյունը առանձին հարց է): Բացի այդ, Եվրամիությունում արդեն պայմանավորվել են մինչեւ 2027 թ-ը ռուսական գազից ամբողջությամբ հրաժարվելու մասին։ Ըստ էության, Թուրքիայում էլ հաճախ են արձագանքում եվրաբյուրոկրատիայի այս դիրեկտիվին՝ «դիվերսիֆիկացիայի» մասին խոսելով «Ռուսաստանից էներգետիկ կախվածւոթյունից հեռանալու» համատեքստում։ Մինչեւ 2027 թ-ի վերջը ռուսական էներգառեսուրսներից աստիճանաբար հրաժարվելու Եվրահանձնաժողովի հիշյալ ծրագիրը ի հայտ է եկել անցած մայիսին։ Փաստաթղթով նախատեսվոմ է դադարեցնել ռուսական գազի սփոթ պայմանագրերի գործողությունը մինչեւ 2025 թ-ի վերջը, ինչպես նաեւ մորատորիում սահմանել նոր համաձայնագրերի կնքման համար։  Բացի այդ, ըստ Reuters-ի, Եվրոպայում մտադիր են 2026ի հունվարի 1-ից գազի մատակարարման նոր պայմանագրերի արգելք սահմանել: Ընդ որում, մինչեւ 2025 թ-ի հունիսի 17-ը կնքված կարճաժամկետ պայմանագրերը պետք է կատարվեն մեկ տարվա ընթացքում, իսկ երկարաժամկետ համաձայնագրերի գործողությունը նախատեսվում է ամբողջությամբ դադարեցնել մինչեւ 2028 թ-ի հունվարի 1-ը:

Թվում է, թե ամեն ինչ պատշաճ կերպով արտացոլված է նաեւ թուրքական ռազմավարական փաստաթղթերում, որոնք սահմանում են էներգետիկ քաղաքականությունը՝ ԱԳՆ-ից մինչեւ Թորքիայի էներգետիկայի եւ բնական պաշարների նախարություն։Բայց, ինչպես հաճախ է լինում կյանքում, «հարթ էր» միայն «թղթի» վրա։

Բանն այն է, որ ամերիկա-թուրքական էներգետիկ հեռանկարները մի քանի էական թերություններ ունեն։ 

Նախ՝ ստուգմամբ պարզվեց, որ ԱՄՆ-ը, խստորեն ասած, գազի համաձայնագրի կողմ չէ, ինչպես կարող էր թվալ տեղեկատվական պատկերի հիման վրա։ Իրականում Թուրքիայի խոշորագույն էներգետիկ ընկերությունը՝ BOTAS-ը, պայմանագրեր է կնքել միջազգային թրեյդերների՝ վերոհիշյալ Mercuria-ի եւ Woodside Energy-ի հետ։

Բայց այստեղ խնդիր կա․ առաջինը գրանցված է Շվեյցարիայում, սիկ երկրորդը՝ Ավստրալիայում, համապատսխանաբար, Թրամփը առեւտուր է անում ոչ թե «իր» գազով, ինչը նշանակում է, որ չի ներկայացնում կապույտ վառելիք վաճառող կողմ եւ, ինչպես բնորոշ է պոպուլիստին, շատ բան է վերցնում իր վրա։

Երկրորդ, առեւտրականների կողմից կիրառվող տրամաբանությունը որոշ չափով տարբեր է։ Այո, կան գազի գնման երկարաժամկետ պայմանագրեր, որոնք Թրամփի կողմից հեշտացվել են։ Սակայն այս պայմանագիրը ներառում է հեղուկացված բնական գազի մատակարարւոմներ «զամբյուղից», որի շրջանակներում որոշակի առեւտրական պայմանագրեր ունի տարբեր հեղուկացված բնական գազի գոծարանների հետ։ Այնուհետեւ առեւտրականը կազմում է պայմանագրերի մի ամբողջություն, որոնք տեղադրվում են այս «հեղուկացված բնական գազի զամբյուղի» մեջ, եւ այդ «զամբյուղից» դրանք շուկայացվում են՝ հարցնելով պոտենցիալ գնորդներին, թե արդյոք նրանք պատրաստ են գնել գազը։

Երրորդ՝ Թուրքիայում սպառման ներկայիս մակարդակը «լողացող» է եւ չի ենթադրում ճշգրիտ եւ երկարաժամկետ հաշվարկներ, թեեւ վերջին տասնամյակն ընդհանուր առմամբ աճ է գրանցել, իսկ տատանումները տեղի են ունենում ավելի ու ավելի բարձր մակարդակում։ Եթե նախկինում դրանք ցածր էին 50 մլրդ խմ գազի մակարդակից (մինչեւ 2017 թ-ը), ապա այժմ հասել են 60 մլրդ խմ-ի։Մինչդեռ տատանումներն ինքնին կապված են թուրքական տնտեսության վիճակի հետ, որը հեռու է լավագույն ժամանակներից, եթե ավելի ամուր չօգտագործեք էպիտետները։ Եվ ոչ ոք չգիտի, թե որքան կտեւի թուրքական տնտեսության համար դրամատիկ ռեցեսիայի շրջանը, եւ արդյոք կվատթարանան առանց այդ էլ ոչ վարդագույն ցուցանիշները։ 

Բացի հիպերինֆլյացիայից, թուրքական էներգետիկ քաղաքականությանը սպասում է նաեւ մեկ այլ հանգամանք։  Շատ բան կախված է հիդրոգեներացումից, արտադրության այլ տեսակներից, ձմռանը եւ ամռանը որոշակի տարվա միջին տարեկան ջերմասիճանից: Այսպիսով, շատ շոգ ամռանը անհրաժեշտ է ավելի շատ էներգիա ծախսել սենյակները սառեցնելու համար եւ այլն:Ըստ այդմ, էլեկտրաէներգիայի սպառման մակարդակը մեկ տարում կարող է ավելի բրձր լինել, մյուսում այն կարող է ավելի ցածր լինել։ Չնայած այն հանգամանքին, որ վառելիքի հաշվեկշիռը կարող է փոխվել այս տարիներին – եւ ինչ-որ տեղ ավելի շատ գազ կպահանջվի, իսկ ինչ-որ տեղ՝ ավելի քիչ։ Բնականաբար, Ռուսաստանը Թուրքիա գազի միակ մատակարարը չէ։ Ի թիվս այլոց, Իրանը, Ադրբեջանը, Ալժիրը, Նիգերիան, Քաթարը, Թուրքմենստանը, Իտալիան եւ այլն: Սակայն Ռուսաստանը հանրապետություն գազի ամենահին մատակարարն է։ 2024ի աշնանը Թուրքիայի պետական էներգետիկ Botas ընկերությունը բրիտանական Shell-ի հետ կնքել է 10 տարվա ՀԲԳ մատակարարման պայմանագիր։

Եվ ահա թվարկված խաղացողներից մի քանիսի, այդ թվում՝ Ռուսաստանի հետ, թուրքերի պայմանագրերը վերջանում են 2027-2028աններին, իսկ Mercuria-ի եւ Woodside Energy-ի թրեյդերների հետ նոր պայմանագրերը թույլ կտան լավագույն դեպքում փոխհատուցել ընկնող ծավալների մի մասը։ Մինչդեռ Անկարան չի հրաժարվում գազի սպառումը մեծացնելու եւ իր էներգետիկ հաշվեկշռում գազի մասնաբաժինն ընդլայնելու փորձերից, եւ երկրորդ՝ ձգտում է դառնալ մակրոտարածաշրջանային հանգույց եւ կարեւոր եվրոպական գազատրանսպորտային հանգույց։ 2025ի ապրիլին հայտնի է դարձել, որ «Գազպրոմը» թուք գործընկերների հետ համագործակցության հեռանկարները քննարկում է Թուրքիա ռուսական գազի մատակարարման ընթացիկ գազային պայմանագրերի գործողության ժամկետի ավարտին ընդառաջ: Ընթացիկ տարում լրանում է Botas պետական ընկերության հետ «Կապույտ հոսք» գազատարով տարեկան 16 մլրդ խմ եւ «Թուրքական հոսքով» 5,75 մլրդ խմ գազի մատակարարման պայմանագրերի գործողության ժամկետը:

Ահա թե ինչու, երբ Թրամփը Էրդողանից պահանջում է հրաժարվել ռուսական էներգակիրներից, նա այս պահին Անկարայից անհնարինն է պահանջում՝ ելնելով Թուրքիայի ունեցած նկրտումերից ու հավակնություններից, էլ չենք խոսում էներգակիրների մատակարարման ընթացիկ սխեմայի մասին, որի հետ թուրքերը հազիվ թե տեսանելի հեռանկարում ցանկանան ինչ-որ բան անել։

Երբ Սպիտակ տան ռիսկային գործարարը ասում է՝ անհրաժեշտության դեպքում մենք դեռ գազ կմատակարարենք, նա չգիտես ինչու չի հստակեցնում միջազգային թրեյդերների դիրքորոշումը, գործարաննեից չի հարցնում, թե արդյոք նրանք ազատ, չվաճառված հզորություններ ունե՞ն։Ի վերջո, նա լռում է, թե պատրա՞ստ են արդյոք այդ նույն միջազգային առեւտրականները գազ մատակարարել Թուրքիային եւ ամենակարեւորը՝ պատրա՞ստ են արդյոք թուրքերը բանակցություններ վարել՝ ուղղված մատակարարման ողջ ընթացիկ սխեմայի վերանայմանը։

Թրեյդերն այսօր կարող է ձեռք բերել վառելիք գործարանների գազի հեղուկացման ԱՄՆ-ում, իհարկե, քանի դեռ դա ձեռնտու է: Չէ ՞ որ հենց նա է վճարում առաքման համար, ռեգազիֆիկացման եւ, ըստ էության, վաճառում գազ։ Այսօր թրեյդերը պայմանավորվել է Թուրքիայի, իսկ վաղը՝ այլ երկրների հետ։ ԱՄՆ-ի մասնակցությունն այս սխեմային նվազագույն է։ Այսպիսով, թուրքական BOTAS-ի համաձայնագրի կնքումը շվեյցարական Mercuria-ի եւ ավստրալական Woodside Energy-ի հետ ոչ մի կերպ չի լուծի Ռուսաստանից կամ այլ երկրներից գազի փոխարինման խնդիրը, որոնց հետ պայմանագիրը կլրանա արդեն 2027-2028 աններին։ Եվ մինչ այժմ Ամերիկայի փաստացի միջնորդությամբ ՀԲԳ-ի համաձայնագիրն ավելի շատ PR ակցիա է թվում տպավորվող մարդկանց համար:

Յուրի Կուզնեցով 

Աղբյուրը՝ fondsk.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի