Արդյո՞ք Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության համաձայնագիրը կշրջանցի Իրանը

Հյուսիսային հարևաններին անվտանգության սպառնալիքի մասին զգուշացնելու անհրաժեշտությունը

Գիտնականներ. Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև այս միջանցքի ստեղծման վերաբերյալ համաձայնագրից հետո լրատվամիջոցներում մթնոլորտը սրվել է, և պնդվում է, որ դրա ստեղծումը կփակի Իրանի ճանապարհը դեպի Եվրոպա՝ Հայաստանի միջոցով:

Երբ Մասուդ Փեզեշկյանը երկուշաբթի օրը մեկնեց Երևան՝ ՀՀ վարչապետ Փաշինյանի հետ երկկողմ հանդիպման՝ Նախիջևանի և Ադրբեջանի միջև երթուղու կառուցման վերաբերյալ Ադրբեջանի, Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև կնքված եռակողմ համաձայնագրից մի քանի օր անց, բնական է, որ քննարկվող ամենակարևոր թեմաներից մեկը կլիներ Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծումը և Կովկասով անցնող Իրանի երթուղիների պատասխանատվության որոշումը։

Այս հանդիպումից հետո նախագահին վերագրվող մի հաղորդագրության մեջ գրվել է Զանգեզուրի վերաբերյալ նախագահի դիրքորոշման մասին այս հանդիպման ժամանակ. «ՀՀ վարչապետի հետ հանդիպման ժամանակ ես ընդգծեցի, որ Իրանի Իսլամական Հանրապետության կառավարության համոզմունքն է պահպանել Հայաստանի ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը և շարունակել երկու երկրների միջև բարեկամական հարաբերությունները, և մեր մտահոգությունները ընդհանուր սահմանների մոտ երրորդ կողմի ուժերի ներկայության վերաբերյալ պետք է լիովին լուծվեն»։

Նախագահի աշխատակազմի քաղաքական տնօրենի տեղակալը նաև հայտարարեց, որ Հայաստանի վարչապետը մեր երկրի նախագահի հետ հանդիպման ժամանակ որպես Հայաստանի համար վերջնական որոշում և կարմիր գծեր ընդգծել է Իրանի հետ լավ հարաբերություններ պահպանելու և սահմանները չփոխելու անհրաժեշտությունը։

Բացի այդ, Իրանի ճանապարհների և քաղաքաշինության նախարարը, որը ուղեկցում է նախագահին այս ուղևորության ընթացքում, զրույցի ընթացքում ընդգծել է, որ Պարսից ծոցի ռազմավարական կապը Սև ծովի հետ՝ Ջուլֆա իրանական երկաթուղային երթուղով և դրա շարունակությունը դեպի Նախիջևան և Երևան, էական ազդեցություն կունենա Իրանի, Հայաստանի, Ադրբեջանի և եվրոպական երկրների միջև տարանցման վրա: Այս հայտարարությունները, ըստ էության, պատասխան են, որը ճանապարհների նախարարը փորձում է տալ Իրանին աշխարհագրորեն շրջափակելու փորձի վերաբերյալ մտահոգություններին:

Զանգեզուրի միջանցքի դեպքը ցույց է տալիս տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական բարդությունները: Մի կողմից, կան մտահոգություններ դեպի Եվրոպա Իրանի ճանապարհների փակման վերաբերյալ, իսկ մյուս կողմից՝ փաստարկներ, որոնք ընդգծում են այս փակման անորոշությունը: Իրանը կարող է ամրապնդել իր դիրքերը՝ կենտրոնանալով երկկողմ համագործակցության վրա, ինչպիսին ձեռք բերվեց այս ուղևորության ընթացքում: Այս միջանցքի ապագան կախված է բանակցություններից և ուժերի հավասարակշռությունից: Իրանը պետք է պաշտպանի իր շահերը՝ ներդրումներ կատարելով այլընտրանքային ուղիներում և վերահսկելով անվտանգությունը, միաժամանակ չանտեսելով հարևանների հետ հարաբերությունների զարգացումը: Զանգեզուրի փիլիսոփայությունը կարելի է տեսնել տարածաշրջանային մրցակցություններում: Թրամփը այն անվանել է իր անունով և ներկայացրել որպես խաղաղության նվաճում, սակայն Հայաստանը հավասարակշռություն է փնտրում «Խաղաղության խաչմերուկ» նախագծի հետ։ Քննադատները շեշտում են Իրանի սահմանափակ մուտքը, սակայն պաշտպանները մատնանշում են Հայաստանի վերահսկողությունը երթուղու նկատմամբ։ ԱՄՆ ներկայությունը կարող է ճնշում գործադրել, բայց Իրանը կարող է ճանապարհները բաց պահել տնտեսական և քաղաքական ծրագրերով։

Կովկասում հակամարտող շահերի փոխազդեցությունը Զանգեզուրը վերածել է բարդ դեպքի, որի վերլուծության և դրա հետ գործ ունենալու պլանավորման ցանկացած անփութություն արդարացված չէ և անդառնալի աշխարհաքաղաքական հետևանքներ կառաջացնի Իրանի վրա։

Զգույշ լինենք, բայց ոչ չեզոք

Իրանի նախագահի Հայաստան կատարած այցի լույսի ներքո, որին ուղեկցում էին արտաքին գործերի, ճանապարհների և քաղաքաշինության, մշակութային ժառանգության, արդյունաբերության և հանքերի նախարարները, ինչպես նաև պլանավորման և բյուջեի գծով փոխնախագահը, ճանապարհների և քաղաքաշինության նախարարը, անդրադառնալով ճանապարհային տրանսպորտի ոլորտում կնքված համաձայնագրերին, նշել է, որ պետք է մեծացնել Նորդուզի կամրջի թողունակությունը և կառուցել երկրորդ կամուրջ՝ իրանցի և հայ բեռնատարների տեղաշարժը հեշտացնելու համար: Բացի այդ, օրակարգում է երկու երկրների սահմանային տերմինալների կազմակերպումը՝ տարանցիկ գործընթացը հեշտացնելու համար: Նա ընդգծել է վճարովի ոլորտում առկա խնդիրները և իրանցի բեռնատարների կրած վնասները, և ասել է, որ նախնական համաձայնագրերը կնքվել են, և սպասվում է, որ այդ համաձայնագրերը կավարտվեն և կհայտարարվեն: Բացի այդ, նոր համաձայնագրեր են ստորագրվում և իրականացվում օդային տրանսպորտի ոլորտում։ Հաշվի առնելով, որ Հայաստանը ցամաքով շրջապատված երկիր է, Իրանի հարավային նավահանգիստների օգտագործումը Պարսից ծոցում և Օմանի ծովում կարող է հեշտացնել Արևելյան Ասիայից դեպի Երևան տարանցիկ փոխադրման գործընթացը։ Նախարարը նաև անդրադարձավ տեխնիկական և ճարտարագիտական ​​համագործակցությանը՝ նշելով, որ իրանցի կապալառուները ակտիվ են Հայաստանում շինարարական և ճանապարհաշինարարական նախագծերում, և այս համագործակցությունը կընդլայնվի տեխնոլոգիաների, նյութերի և նոր տեխնոլոգիաների ոլորտում։

Այս համաձայնագրերը, որոնք նախագահի Հայաստան կատարած այցի մասն են կազմում, լավ հնարավորություն են ընձեռում Զանգեզուրի միջանցքը ավելի խորը ուսումնասիրելու համար: Այս միջանցքը, որը Թրամփը նույնիսկ իր անունով է կոչել, բնականաբար, անվտանգության, քաղաքական և տնտեսական հետևանքներ կունենա Հայաստանի հարևանների՝ Ռուսաստանի և Իրանի համար, որոնք չեն կարող անտեսվել չեզոք հայացքով, հարևանների քաղաքական բարեհաճություններին հույսը դնելով և ապագայի նկատմամբ զգուշավոր չլինելով:

Եռակողմ համաձայնագրի հարցից ավելի կարևոր է ԱՄՆ-ի մուտքը Կովկաս

Հարավային Կովկասը վաղուց ի վեր աշխարհաքաղաքական մրցակցության, էթնիկական և տարածքային վեճերի թատերաբեմ է։ Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկարատև հակամարտությունը, որը հազարավոր կյանքեր է խլել, տարածաշրջանի ամենաբարդ մարտահրավերներից մեկն է։ Բացի այդ, Զանգեզուրի միջանցքը ռազմավարական նշանակություն ունի Ադրբեջանի և Թուրքիայի ղեկավարների համար՝ որպես Ադրբեջանի, Նախիջևանի և Թուրքիայի միջև ուղիղ կապ ապահովող երթուղի։ Այս միջանցքը նաև «Միջին միջանցք» ավելի լայն նախագծի մի մասն է, որի նպատակն է Կենտրոնական Ասիան կապել Եվրոպայի հետ թյուրքալեզու երկրների միջոցով՝ առանց Իրանի կամ Ռուսաստանի միջով անցնելու անհրաժեշտության։ Այս համատեքստում, այս միջանցքի ստեղծման վերաբերյալ Հայաստանի և Միացյալ Նահանգների միջև վերջերս կնքված համաձայնագիրը սրել է լրատվամիջոցների մթնոլորտը։ Թրամփը պնդում է, որ համաձայնագիրը ձեռք է բերվել իր անձնական ջանքերի շնորհիվ։ Նա նույնիսկ ձգտում է հաստատել իր դիրքերը որպես համաշխարհային միջնորդ՝ երթուղին իր անունով կոչելով՝ հույս ունենալով շահել Նոբելյան խաղաղության մրցանակը։ Համաձայնագրից մեկ օր անց ՀՀ վարչապետի արած հայտարարությունները, որոնք շեշտը դնում էին «Խաղաղության խաչմերուկ» նախագծի և տարբեր երկրների, այդ թվում՝ Իրանի, Ռուսաստանի և Չինաստանի հետ տնտեսական համագործակցության վրա, վկայում են Հայաստանի ջանքերի մասին՝ հավասարակշռելու քաղաքական ճնշումները և ստանալու տարածաշրջանային երկրների աջակցությունը։ Խաղաղության խաչմերուկի մասին Փաշինյանի ասածը հակասում է ԱՄՆ-ի մուտքը տարածաշրջան, որը բացահայտորեն ռազմական ագրեսիա է իրականացրել Իրանի դեմ: Հետևաբար, անկախ համաձայնագրի բովանդակությունից, ԱՄՆ-ի մուտքը Կովկասում քաղաքական հավասարումների խնդիրը որոշելու գործընթացին համարվում է ավելի լուրջ խնդիր:

12-օրյա պատերազմից հետո ԱՄՆ ներկայությունը չի կարող անտեսվել

Հաշվի առնելով Իրանը բազմաթիվ առևտրային ուղիներին միացնելու անհրաժեշտությունը՝ Զանգեզուրի միջանցքի քննարկումը կրկնակի կարևորություն է ստանում։ Այս միջանցքի ստեղծման վերաբերյալ Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև համաձայնագրից հետո լրատվամիջոցներում մթնոլորտը սրվել է, և պնդվում է, որ դրա ստեղծմամբ Իրանի ճանապարհը դեպի Եվրոպա կփակվի Հայաստանի միջոցով։ Այս մտահոգությունները հիմնված են այն փաստի վրա, որ Զանգեզուրի միջանցքը կարող է ստեղծել Իրանը շրջանցող այլընտրանքային ուղիներ։ Քննադատները կարծում են, որ չնայած երթուղին գտնվում է Հայաստանի ձեռքում, այն պետք է կառավարվի ամերիկյան ընկերության կողմից, ինչը կսահմանափակի Իրանի հնարավոր մուտքը և կստեղծի անվտանգության ճգնաժամ Իրանի համար՝ հաշվի առնելով ԱՄՆ-ի վերջին հակամարտություններում ունեցած դերը: Այս տեսակետը ընդգծում է, որ Միացյալ Նահանգների ներկայությունը կարող է ճնշում գործադրել Հայաստանի վրա՝ կանխելու հյուսիս-հարավ երթուղիների ավարտը: Հակառակ փաստարկներ են բերվում, որ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Միացյալ Նահանգների միջև եռակողմ համաձայնագրում աշխարհագրական սահմանները չեն փոխվել, և սա նույն հարցն է, որը Իրանը բազմիցս ընդգծել է նախկինում, որ ինքը թույլ չի տա նման բան: Բացի այդ, Նախիջևանի և Ադրբեջանի միջև ստեղծված երթուղին, որը նաև Թուրքիային հնարավորություն է տալիս դուրս գալ Կասպից ծով, կմնա Հայաստանի ձեռքում: Երթուղին ամերիկյան ընկերությանը վարձակալության տալու պաշտպանները նույնպես պատասխանում են, որ նման հարցի շուրջ համաձայնություն չի եղել սկզբնական տեքստում, և, հաշվի առնելով, որ Միացյալ Նահանգները անվտանգության հետ կապված գործունեություն է ծավալում նաև Իրանի հարևան շատ այլ երկրներում, Իրանը պետք է բախվի այս խնդրին, ինչպես մյուս դեպքերում: Իհարկե, սա չի նշանակում անտեսել անվտանգության հնարավոր մարտահրավերները: Իրանը պետք է ուշադիր հետևի անվտանգության տեղաշարժերին, զգուշացնի իր հյուսիսային հարևաններին իր դեմ ուղղված ցանկացած անվտանգության միջոցառումների մասին և ստեղծի այնպիսի հասկացողություն, որ եթե Իրանին սպառնացող վտանգ լինի նրանց տարածքից, անվտանգության հարաբերությունները կգերակշռեն դիվանագիտական ​​հարաբերություններին, և Իրանը սպառնալիքների աղբյուրը կներառի իր օրինական թիրախների ցանկում:

Կատարի մոդելը պետք է բացատրվի ուրիշներին

Հյուսիսային հարևանների սահմաններից եկող հնարավոր սպառնալիքների բախումը չի նշանակում հարևանների հետ բախման մեջ մտնել։ Ճիշտ այնպես, ինչպես Իրանը պատասխանեց ԱՄՆ-ի միջուկային օբյեկտների վրա հարձակմանը՝ հարձակվելով Կատարում գտնվող ամերիկյան բազայի վրա՝ հայտարարելով, որ չի մասնակցելու քաղաքական բախման իր սահմանների պաշտպանության համար, այս բախումը չէր նշանակում բախում Կատարի կառավարության և ժողովրդի հետ, և Իրանը բազմիցս հայտարարել է իր հարգանքի և հարաբերությունների զարգացման նկատմամբ իր հետաքրքրության մասին։ Այնուամենայնիվ, չկա որևէ պատճառ, որ Իրանին խանգարի արձագանքել ԱՄՆ սպառնալիքներին տարածաշրջանում տեղակայված բազաներից: Այնուամենայնիվ, չկա որևէ պատճառ, որ Իրանին խանգարի արձագանքել ԱՄՆ սպառնալիքներին տարածաշրջանում տեղակայված բազաներից: Նույն մոտեցումը պետք է կիրառվի նաև Զանգեզուրի միջանցքի դեպքում:

Միջանցքի փիլիսոփայությունը հիմնված է Ադրբեջանը Նախիջևանին ուղղակիորեն միացնելու անհրաժեշտության վրա, որը Կենտրոնական Ասիան Եվրոպային միացնելու ավելի լայն ծրագրի մի մասն է։ Կենտրոնանալով թուրքալեզու երկրների վրա՝ նախագիծը կարող է ստեղծել այնպիսի երթուղիներ, որոնք կհեռացնեն Իրանը կամ Ռուսաստանը Ասիայի և Եվրոպայի միջև ցամաքային առևտրային ուղուց։ Չնայած նման ճանապարհի կառուցումը, անշուշտ, կունենա տնտեսական ազդեցություն, ոմանք պնդում են, որ այն անպայման չի փակի Իրանի ուղին դեպի Եվրոպա։ Այդ փաստարկներից մեկն այն է, որ դա կպահանջի առավելագույն լարվածություն Թուրքիայի և Իրանի միջև, ինչը զուրկ չի լինի Թուրքիայի համար ծախսերից։ Թուրքիայի մուտքը Կենտրոնական Ասիա ցամաքային ճանապարհով այնքան արժեքավոր է, որ Թուրքիան պատրաստ չէ ոչնչացնել այն՝ հույսը դնելով միայն ցամաքային և ծովային համակցված ճանապարհի վրա, որը պահանջում է Կասպից ծովի երկու նավահանգստային բեռնափոխադրումներ: Նման իրավիճակում Իրանը նույնպես կկարողանա պահանջել ցամաքային ճանապարհի բացում Թուրքիայից Եվրոպա ապրանքներ տեղափոխելու համար՝ որպես հակապահանջ: Նույնը վերաբերում է նաև Հայաստանին, ուստի Իրանի տարանցիկ մենաշնորհի պահանջը բացարձակ չէ: Սակայն պարզ է, որ ԱՄՆ ներկայությունը և Զանգեզուրի կառավարման փոխանցումը Սպիտակ տանը կմեծացնի ճնշումը Հայաստանի վրա՝ Հյուսիս-Հարավ միջանցքի ավարտը կանխելու համար: Նման իրավիճակում Իրանը պետք է նաև ներդրումներ կատարի այլընտրանքային ծովային և ցամաքային ուղիներում այլ երկրներից և, զուգահեռ երթուղիներ ստեղծելով, նվազեցնի Հայաստանի վրա ճնշում գործադրելու խթանները, միևնույն ժամանակ զգուշացնելով իր հյուսիսային հարևաններին ԱՄՆ անվտանգության կենտրոն դառնալուց:

Աղբյուրը՝ donya-e-eqtesad.com