Սոսի Գևոնյանի «Մինչ հոգիներու աճուրդը» նկարազարդ գիրքը` ըստ Օրորա կամ Արշալույս Մարտիկանյանի «Հոշոտված Հայաստան» վեպի

Մելինե Անումյան

«Այս գիրքը կը նուիրեմ բոլոր Արշալոյսներուն, Վարդուհիներուն, Վեհինէներուն, Մանուշակներուն, Եսթերներուն, Լուսինէներուն, Ռաքէլներուն, Հայկուհիներուն, Սիրարբիներուն, Վալենտինաներուն եւ բոլոր անոնց, որոնք վերապրեցան թրքական դաժանութիւնները»:

Սօսի Տ. Գեւօնեան

Ասում են «Ցեղասպանությունից փրկված»… Ես համամիտ չեմ այդ արտահայտության հետ, քանի որ խոսքը ֆիզիկական փրկության մասին է լոկ… Իսկ այն հոգեկան տրավման, որին ենթարկվել են Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայերը, պիտի ընդմիշտ դրոշմված մնա նրանց հոգում… Ավելի տեղին է ասել «Ցեղասպանությունից մազապուրծ» կամ «Ցեղասպանությունը վերապրած»… «Ցեղասպանությունը վերապրած»` ոչ միայն ֆիզիկապես փրկված լինելու իմաստով, այլ նաև այն փաստի, որ Եղեռնի վերապրումը, Ցեղասպանության տարիներին կատարված դեպքերի վերհիշումն անընդհատ ուղեկցել են արևմտահայերին…

Մեծ եղեռնից մազապուրծ հայերի մեջ, սակայն ուրույն և առանձնահատուկ է Արշալույս կամ Օրորա Մարտիկանյանը: Յուրահատուկ է նրանով, որ այս արիասիրտ հայուհին, այս հայկական «Ժաննա դ’Արկը», ինչպես նրան կոչել են ամերիկացիները, ճակատագրի բերումով, հարկադրված է եղել նորից ու նորից վերապրել հայոց Գողգոթան և վերապրել` ոչ միայն իր հուշերում… Արշալույս Մարտիկանյանը ստիպված է եղել վերապրել Ցեղասպանության սարսափահարույց դեպքերի մանրամասները, երբ հեղինակել է «Հոշոտված Հայաստան» հուշագրությունը և դարձյալ հարկադրված է եղել ապրել այն, երբ դարձել է «Հոգիների աճուրդ» ֆիլմի գլխավոր դերակատարուհին, քանի որ գլխավոր հերոսուհին, ցավոք, եղել է հենց ինքը… Սարսափելի է անգամ պատկերացնել, թե որքան դաժան է վերապրել Ցեղասպանությունը ոչ թե մեկ, այլ… երեք անգամ, ինչու՞ երեք, բազմաթիվ անգամներ` նորից ու նորից…

Հենց այս հայուհու պատմությունն է ներկայացնում Սոսի Գևոնյանի «Մինչ հոգիներու աճուրդը» նկարազարդ գիրքը:

Ինչպես գրքում նշում է Սոսի Գևոնյանը, տասնյոթամյա Արշալույս Մարտիկանյանը, մի կերպ մահից փրկվելով և մի շարք քրդական ու թուրքական հարեմներից  ազատվելով, մերժելով, հանուն կյանքի փրկության, մահմեդական դառնալու բոլոր առաջարկները, 1917 թ. հասնում է ԱՄՆ: Արշալույսը հորեղբորը գտնելու նպատակով հայտարարություն է տալիս Նյու Յորքի թերթերին: Այդ հայտարարությունը գրավում է հանրության ուշադրությունը: Հատկապես մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերում թերթի թղթակից Հենրի Գեյդսը և վերջինիս տիկինը, ովքեր իրենց հովանավորության տակ են վերցնում Արշալույսին և խնդրում նրան, որ գրի առնի իր պատմությունը: Այդ գիրքը վերնագրվում է «Հոշոտված Հայաստան» անունով: Ըստ Սոսի Գևոնյանի` Արշալույսի հուզիչ պատմությունը գրավում է նաև Նյու Յորքի բարձր հասարակության տիկնանց հետաքրքրությունը, ովքեր մի կոմիտե են կազմում` երևելի անձանցից բաղկացած, որպեսզի օգնության հասնեն Ցեղասպանությունից վերապրած հայերին: Նրանք կազմում են Հայերի և սիրիացիերի աջակցության ամերկյան կոմիտեն (American Committee for Armenian and Syrian Relief), որի անդամներն էին այնպիսի ազդեցիկ դեմքեր, ինչպիսիք են` ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլյամ Թաֆթը, դատախազ Չարլզ Հյուզը, եպիսկոպոս Գրիրը և այլք: Կոմիտեի անդամները քննարկում են, թե ինչ միջոցներով է հնարավոր օգնության հասնել հայերին, և որոշում դրամահավաքի արշավ կազմակերպել` անտուն մնացած հայերին սովամահ լինելուց փրկելու նպատակով: Նրանք հատկապես մտահոգված էին անապահով երեխաներով և նպատակ ունեին հավաքել 30 միլիոն ամերիկյան  դոլար: Կոմիտեի անդամները նաև որոշում են մի ֆիլմ նկարահանել, որում պետք է նկարագրվեին փոքրիկ Արշալույսի կրած տառապանքները: Ըստ նրանց` ֆիլմը կարող էր էական հնարավորություն ստեղծել դրամահավաքի համար, բացի այդ` ազդեցիկ միջոց կդառնար` ամերկյան ժողովրդին Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի կրած հալածանքները ներկայացնելու առումով: Որբ Արշալույսի պատմությունն այնքան անհավանական է թվում, որ կոմիտեն աշխատանքներ է տանում` պատմության հերոսուհու հաղորդած տեղեկությունները ճշտելու ուղղությամբ: Սցենարի հեղինակն է դառնում Ֆրեդերիկ Շապինը: «Հոգիների աճուրդը» առաջին անգամ հեռարձակվում է 1919 թ. հունվարի 19-ին և գնահատվում որպես բեմադրիչ Օսկար Աբֆելի գլուխգործոց: «Հոգիների աճուրդը» կազմված էր 20 վայրկյանոց 8 ժապավեններից և 531 տեսարաններից, որոնց մեծ մասում ցուցադրվում էին այն բարբարոսությունները, որոնց ենթարկվել էր հայությունն իր ծննդավայրում: Այսօր ֆիլմից ընդամենը մնացել է մեկ տասներորդ մասը, իսկ մնացածը` անհետացել: Այդ հատվածը պահպանվում է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում, որի ցուցասրահներից մեկը նվիրված է հենց Արշալույս Մարտիկանյանին:  

Akunq.net